АЛҒЫСӨЗ — Елена Рид
Ольга де Бенуаның «Пер-Лашез зиратының Шайтан» шығармасы
«Жарық түнектің ішінде жарқырайды…»
Бұл рецензияны жазуға кіріскенде, неден бастарымды білмедім. Ертеңгіні қалай сезінуге болады? Құстың оттай қауырсынын қалай ұстап қаламыз? Кемпірқосақтың астынан қалай жүгіріп өтуге болады? Мұны тек армандаушылар ғана істей алады. Бірақ өздерін аса ақылды деп санап, шын мәнінде ақылынан айырылған адамдар, құмарлықтың тұтқынында отырып, бірақ сүюге жүрексінетіндер – олар ешқашан тастың ішінен қылышты суырып ала алмайды. Біз де, шындығын айтсақ, көбіне сондай емеспіз бе? Мұны жоққа шығаратын батылдығым жоқ. Бақытымызға орай, біз үмітсіз емеспіз. Біздің жүрегімізде әлі күнге дейін Кішкентай Ханзада мен оның раушаны өмір сүреді, көзімізде Құс Жолы шағылысады, біз жұлдыздардың күлкісін ести аламыз… немесе Айдың жылағанын… Тек сену керек. Ертеңгіні күшпен басып алуға тырыспаңыз – ол Троя емес. Оны мініп алуға тырыспаңыз – ол Сивка-Бурка емес. Ғажайып «Тұман ішіндегі кірпі» мультфильміндегі кейіпкер айтқандай: «Қойшы, мені өзеннің өзі ағызып әкетсін…»
Ертеңгіні өзіңе кіргізу, оған жүрегіңді ашу – бұл онымен шынайы сөйлесудің, оның адалдығынан ләззат алудың, қайта тірілудің, тыныс алудың жалғыз жолы… Менің осындай талпынысым – алдарыңызда.
«Пер-Лашез зиратының Шайтан» деген атау алғашында мені абыржытты. Мен бір қараңғы, неоготикалық, вампирлер мен аруақтар туралы, қан төгілетін қорқынышты роман күткен едім. Соңғысында мүлде қателеспеген де шығармын – бір тарауда шынымен де, бір мейірімсіз, тылсым жаратылыстың қаны бұрқырап төгіледі… Қорқынышты ма? Әлі асықпаңыз. Кітаптың қосымша атауы бәрін орнына қояды: «Мәңгілік махаббат туралы Сөз». Ольга де Бенуа – желге сөз шашпайтын жазушылардың бірі. Егер ол кітап махаббат жайлы десе – солай. Егер ол бұл шығарма – повесть те, ертегі де, аңыз да, новелла да, тіпті Александр Гриннің феериясы да емес десе – сеніңіз. Және өкінбейсіз.
Сөз – көне орыс әдебиетінің бір түрі, ең танымал мысалы – «Игорь жорығы туралы Сөз». Бұл жанрға тән – «сөзді өрнектеу» әдісі, яғни көркем, бейнелі сөйлемдер мен эпитеттердің бірігіп, кельт тоқыма өрнектері не араб каллиграфиясы сияқты шебер байланысып, қиюласуы. Бұл сөз өрнегі – мақсат емес, құрал. Ол арқылы эмоциялық кернеу мен терең психологиялық әсерге қол жеткізіледі. Түрі – мазмұнға сай. Құлағы керең, бейжай әлемге махаббаттың шуағын қалай жеткізесің? Жүректерді сөзбен өртемей қалай?
Ольга де Бенуаның бұл шығармасында жалын – тозақтық емес, құдайлық. Ол Кішкентай Шайтанның жүрегінде тұтанады. Осы сәттен бастап, Пер-Лашез зиратында не болмасын, қандай масқара думан өрбімесін – мен бәрі жақсы боларына сендім. Кейіпкердің басынан кешкендерін бақылап отырдым, Жынды Балықшының карнавалының сипаттамасына тамсандым, уайымдадым, дір еттім – бірақ жалын әлдеқашан лап етіп жанып тұрды.
Кітап сені баурап алады – оны оқу, жанып тұрған шырақты немесе ағылып жатқан суды қарау сияқты. Сонымен бірге, баяндаудың құрылымы – берік, шынар ағаштай мықты. Сол Миң жылдық Емен – жолығуың жазмышпен бекітілген. Оның ұшар басында қарғалар ұя салады – тек қараңғы готикалық әдебиеттегідей қорқынышты қарқылдағаны үшін емес… Бірақ кейін Емен шын мәнінде Ясен (Күл ағашы) екенін түсінгенде, символика көз алдыңа айқын ашылады: бұл – Иггдрасиль, әлем ағашы, діңімен Айға дейін апарады…
Бас сүйек пен қан, Айдың күлкісі мен жасы, философиялық тас, сиқырлы айна… Бұл мәтінде адамзат тарихында мың жылдықтар бойы түрлі мағынаға ие болған нышандар көп. Бірақ олар жаңа қырынан ойналып, біртұтас желіге (Жынды Балықшының торы ма?) мықтап тоқылған. Мұндағы символизмді эпиграфтар ерекше айқындай түседі. «Пер-Лашез зиратының Шайтанын» оқу барысында үлкен бір ләззат – алдымен эпиграфты оқу, сосын тарауды, кейін қайтадан эпиграфқа оралып, барлық параллельдерді түйсіну, жіпті шиыршықтап тарқату. Әдеби ойындарды, сілтемелер мен астарларды ұнататындар үшін бұл – шынайы оқиғалы саяхат.
Сонымен, көз жасы мен қан, су мен от, ежелгі зиратты көлеңкесімен жауып тұрған ғалам ағашы, ымырт пен артынан жұлдыздар – сиқыр үшін жеткілікті ме? Бір нәрсе жетіспейді: уақыт. Әрине, бұл – Рождество алдындағы түн. Өмір мен өлімнің бірлігі мен қайшылығы. Мұндай түнде стихиялар қозғалып, аруақтар Ұлы Карнавалға жиналады:
«мыңжылдық сүйектерін керіп, қала өсектерін талқылауға, жанармай бағасына шағымдануға және, кім білсін – шайтан әрдайым қалжыңдайды – абайсызда адасып келген біреудің жанын жеп қоюға».
Бірақ Кішкентай Шайтан – батыр ғашық, ол өз махаббатын, жүрегіндегі сезімді түнек пен хаос арқылы алаулатып алып өтеді. Кездейсоқ (немесе кездейсоқ емес пе?) Джим Моррисонмен – авантюра мен әзілдің иесімен – кездесуі оған бағыт, үміт сыйлайды. Ал үміт – адасқан, қарғысқа ұшыраған, зират мүсінінде қамалған жаратылыс үшін ең үлкен сынақ. Бірақ оның жанында аспан аруы тіршілік етіп, көздері жұлдыздар жауып түскен сәттерді есінде сақтаса ше?
«Ол аруға қарағанда, сол жұлдыз жауған түн есіне түсетін. Бұл жұлдыздар шоғыры оның қараңғы өмірлеріндегі жол нұсқаушы жіптей көрінетін. Мүмкін, ол күнәсін өтеп, қайта тууға дайындалып жүрген болар. Немесе – мәңгілік жоғалуға. Өзі де білмейтін.»
Сол ессіз түнде Кішкентай Шайтан неше рет үмітсіздікке түсіп, қол үзіп, жай ғана жоқ болып кетуге таяған еді? Бірақ махаббат – бұл маяк, ал арман – бұл кеме. Және біз кейіпкермен бірге, рыцарьша, оның қол жеткізгісіз сүйіктісіне қарай ұмтыламыз…
