MUQADDIMA – Elena Reid

Olga de Benois’ning “Per-Lashyez qabristonidagi Shayton” asari
“Yorug‘lik zulmatda porlaydi…”

Ushbu maqolani yozishga kirishganimda, nimadan boshlashni bilmadim. Ertagaga qanday yaqinlashish mumkin? Olov qushini dumidan qanday ushlaymiz? Kamalak ostidan qanday yugurib o‘tamiz? Buni faqat orzugo‘ylar eplay oladi. Ammo o‘zini aqlli deb bilgan, aslida esa aqlini yo‘qotgan; ehtiroslarga qamalgan, ammo sevadigan yurakka ega bo‘lishdan qo‘rqadigan odamlar – ular toshdan qilichni tortib ola olmaydi. Aksariyat hollarda biz ham shunday emasmizmi? Tan olaman: buni inkor etishga jur’atim yetmaydi. Yaxshiyamki, biz hali umidsiz emasmiz. Yuragimizda hali ham Kichkina Shahzoda va uning atirguli yashaydi, ko‘zlarimizda Somon yo‘li aks etadi, yulduzlarning kulgisini eshitishimiz mumkin… yoki Oyning yig‘isini… Faqat ishonish kerak. Ertagani zabt etishga urinish kerak emas — u Troya emas. Uni minib olishga harakat ham qilma — u Sivka-Burka emas. Mashhur multfilm qahramoni “Tuman ichidagi Tipratikan” aytganidek: “Qo‘y meni daryo olib ketsin…”
Ertagaga o‘zini topshirish, unga yurakdan ochilish — bu u bilan suhbatlashishning, uning samimiyatidan bahramand bo‘lishning, jonlanishning, nafas olishning yagona yo‘lidir… Bu mening urinishimdir.

“Per-Lashyez qabristonidagi Shayton” nomi dastlab meni hayratga soldi. Men qorong‘u, neogotik, ehtimol vampirlar, arvohlar va qonli marosimlar haqida hikoya kutgan edim. So‘nggi taxminim unchalik noto‘g‘ri emas edi – bir bobda, haqiqatan, shafqatsiz va qorong‘u mavjudotning qoni daryo bo‘lib oqadi… Dahshatlimi? Oldindan aytishga shoshilmang. Asarning taglavhasi hammasini tushuntiradi: “Abadiy sevgi haqidagi so‘z”. Olga de Benois — shamollarga gap sochmaydigan yozuvchilardan. Agar u bu kitob sevgi haqida desa — demak, shunday. Agar u bu asarning janri na rivoya, na ertak, na qissa, na hikoya, hatto Grinning fantaziyalariga ham o‘xshamaydi desa — ishonavering. Va adashmaysiz.

So‘z — qadimgi rus adabiyotining janri bo‘lib, eng mashhur namunasi — “Igor yurishi haqida so‘z”. Ushbu janrga xos jihat — so‘zlar to‘quvi, ya’ni epitetlar va sintaktik tuzilmalar bir-biriga o‘xshamagan, ammo go‘zal naqshdek bog‘langan bo‘ladi. Bu so‘zdonlik — maqsad emas, balki vosita: yuqori darajadagi hissiy keskinlik va chuqur ruhiy tahlil shunday erishiladi. Shakl — mazmun bilan uyg‘un: quloqlari kar, befarq dunyoga muhabbat nuri qanday yetkaziladi? Faqatgina yurakni so‘z bilan yoqib…

Olga de Benois asarida olov — do‘zax olovi emas, ilohiy — Kichkina Shaytonning yuragida yonadi. Shu ondan boshlab, Per-Lashyez qabristonida nima sodir bo‘lmasin, qanday buzuqliklar ro‘y bermasin — men hammasi yaxshi bo‘lishiga ishondim. Qahramonning sarguzashtlarini kuzatdim, telba Baliqchining karnavalini tasvirlashdan zavq oldim, his qildim, titradim — lekin yurakdagi olov allaqachon yonayotgan edi.

Kitob o‘quvchini mahliyo qiladi — uni o‘qish, xuddi shamning titroq yoritishi yoki oqib turgan suvni tomosha qilishdek. Ammo hikoya mustahkam tuzilgan — xuddi daraxt tanasidek. O‘sha ming yillik Dub daraxti — uchrashish taqdirda yozilgan. Uning shoxlarida qarg‘alar yashaydi — bu gotik adabiyotdagi vahimali kriptalardagi qarg‘alar emas, balki… Daraxt aslida eman emas, kul daraxti (yoki yovvoyi kul) ekanini tushunganingizda, ramziy ma’no ochiladi: Yggdrasil — oyga eltuvchi olam daraxti…
Bosh suyagi va qon, Oyning ko‘z yoshlari va kulgusi, falsafa toshi, sehrli oynak… Bu matnda insoniyat tarixi davomida ma’nolar bilan yuklangan ko‘plab ramzlar uchraydi. Ammo ular yangi talqinda, yagona to‘rga (Baliqchining to‘rimi?) chiroyli bog‘langan. Har bir bobdagi epigraf esa bu ramziy qatlamni kuchaytiradi. *“Per-Lashyez qabristonidagi Shayton”*ni o‘qishning alohida zavqi — avval epigrafni o‘qish, so‘ng bobni, so‘ngra yana epigrafga qaytib, barcha iplarni birlashtirishda yotadi. Adabiy o‘yinlarni, ishoralarni, kinoyalarni sevuvchilarni haqiqiy sarguzasht kutadi.

Demak, ko‘z yoshlari va qon, suv va olov, dunyo daraxti, qadimiy qabristonni soyasida tutib turibdi, tong oldi, so‘ngra yulduzlar — bu sehr uchun yetarlimi? Yana bir narsa kerak: vaqt. Albatta, bu — Rojdestvo arafasidagi tun. Hayot va o‘limning uyg‘unligi va zidligi. Bunday kechada unsurlar to‘lqinlanadi, va yovuz mavjudotlar buyuk Karnavalga yig‘iladi:
“ming yillik suyaklarini cho‘zib, shahardagi g‘iybatlarni muhokama qilish, yonilg‘i narxlaridan shikoyat qilish va, shaytonni kim biladi – u doim kuladi – tasodifan kirib qolgan biror bemulohaza jonni yeb qo‘yish uchun”.
Lekin Kichkina Shayton — jasur oshiq, u yuragidagi muhabbatni qorong‘ulik va g‘avg‘o orqali olib o‘tadi, xuddi Danko o‘z yuragini yulib olgan holda olovday yurgani kabi. Tasodifiy (yo‘qmi?) uchrashuv sarguzashtparast va quvnoq Jim Morrison bilan — endi qahramonning maqsadi bor. Umid — adashgan, la’natlangan, qabr toshiga qamalgan mavjudot uchun xavfli sinov. Ammo yuragida osmoniy qiz yashasa, ko‘zlarida yulduzlar o‘yilib qolgan bo‘lsa-chi?

“U go‘zal qizga qaraganda, yulduzlar yomg‘irini ko‘rardi. Bu yulduzlar yog‘dusi, uning qorong‘i hayotlari zanjirida bir ipday tuyulardi. Balki u gunohidan poklangan, yangi hayotga tayyorlanayotgan edi. Yoki butunlay yo‘q bo‘lishga. U o‘zi ham bilmasdi.”

Bu tentak tunda u necha marta tushkunlikka tushib, umidni tark etib, butunlay yo‘q bo‘lib ketishi mumkin edi? Ammo muhabbat — bu mayoq, orzu esa — kemadir. Biz ham qahramon bilan birga, ritsarlardek, uning yetib bo‘lmas sevgilisi tomon yo‘l olamiz…

Hodisalar rivojining tezligi va joy birligi hikoyani yaxlit, siqiq, bir butun qiladi. Teatr sahnasimi? Kinofilmmi? Garchi uslubning go‘zalligi, tasvir va lirik chekinishlar mavjud bo‘lsa-da, asarda ko‘plab voqealar sodir bo‘ladi. Balki bu — o‘rta asrlarning sirli tomoshalaridan biridir? Ehtimol. O‘sha paytlarda shahar ko‘chalarida yurishlar o‘tardi, maydonlarda namoyishlar bo‘lardi, hamma fuqarolar ishtirok etardi. Biz ham go‘yoki kitob sahnasiga tushamiz, Kichkina Shayton bilan sehrli aylanmaga tortilamiz. Qanchalar zidlik! Muqaddas mavzularning muqarrarligi va buzuq bayramning telbaligi! Ammo bizning qalblarimiz bu o‘tkir sathlarga o‘rganib ketgan — qadim afsonalar va ehtimol, yunon fojialari zamonidan beri. Biz faqat kunlik shoshqaloqlikda o‘z olovli mohiyatimizni unutganmiz.
“Abadiy sevgi haqida so‘z”… Kulayotgan bo‘lsangiz kerak? Qanday sevgi? Yaxshisi pul bering… Hali abadiy bo‘lsa-chi! Tentaklik! Ammo to‘xtang… Tinglang… Yaxshilab qarang… Sevgi — bu yuragimiz rudasi qimmatbaho metalga aylanuvchi konidir. Albatta, bu og‘riqli. Albatta, bu sinovdir. Ammo qo‘rqmang! Yaxshi odamlar! Ishoning, siz bu hikoyadan ko‘zingizni uzolmaysiz, xuddi Kichkina Shayton o‘sha yulduzlar yog‘dusidan uzolmagani kabi.

Qahramonlar shunchalik aniq, jonli — ba’zan ularga qo‘l tekkizgandek bo‘lasiz. Qanday sevgililar! Aytish joizki, asarda juda ko‘p uyg‘un, baxtli juftliklar bor. Bir-birlari uchun qurbon bo‘ladigan, bir-birini tinglaydigan, nozik, hazilni tushunadigan — bu nihoyatda muhim. Men sizga, aziz o‘quvchi, hammasini oshkor qilmayman, ammo ishoning: chin dildan sevuvchi va seviluvchi juftliklar soni meni hayratga soldi — bu tabiiy ko‘rindi, g‘ayritabiiy emas. Yana bir zidlik — voqealar qabristonda, arvohlar, jinlar, mashhur alloma qabrlarida (Sara Bernar, Molyer, Isadora Dunkan, Jim Morrison…) ro‘y beradi — ammo bu yerda shunchalik ko‘p muhabbat va yordamga tayyorlik… Bu faqat tashqi zidlik. Haqiqatdan beg‘am, hasadsiz, nafratsiz dunyo shunday bo‘lishi kerakdir.

Kichkina Shayton yolg‘iz emas. Ishonchim komil, hatto Telba Baliqchi ham, Buyuk Karnavalning xo‘jayini, yolg‘on va o‘rnini bosuvchilardan charchagan, sevgi sog‘inchida… Aytgancha, bu eng zo‘r tasvirlangan qahramonlardan biridir. U bir vaqtning o‘zida ham dahshatli, ham ajoyib, o‘zining qorong‘i, ochko‘z, umidsiz qulashida o‘ziga jalb etuvchi.
Muallifning o‘z so‘zlarini keltiraman:

“Kichkina Shayton qo‘rquv bilan, obsidiandan yasalgan kabi ko‘ringan bu yuzga tikildi — ming yillik ehtiroslar va isroflardan so‘ng ham yo‘qolmagan go‘zallik izlari hali ham saqlanib qolgan edi. Telba Baliqchining kumush rang chang bilan qoplangan jingalak sochlarida hayvoniy yuzlar, suv o‘tlari va chig‘anoqlar, kemalar, samolyotlar va yelkanlar parchalari to‘qilgan toj bor edi. Uning tirnalgan tirnoqlari bilan bezatilgan uzukli qo‘llari, qip-qizil qamchidek, podshohlarning bosh suyaklari osilgan taxt suyanchig‘ida yotardi. Ulkan etiklari — har biri Per-Lashyezdagi qabrga sig‘ardi — Sena daryosidan chiqqan g‘o‘ldirayotgan dahshatli maxluq ustiga qo‘yilgan edi.”

Uni chizgim keladi! Menimcha, “Per-Lashyez qabristonidagi Shayton” ustida rassomlar ishlashni juda istashadi, men ham ular qatorida bo‘lishni xohlardim. “Suyakli Honda”, yoki mashhur marhumlar tarot kartalarini qabr ustida o‘ynayotgani — bular rasmlarda ifodalangandek go‘zallikni so‘raydi. Vitraj, grafik, kollaj, akvarel — muhim emas, faqat hayotga kelgan haykallar harakatining shiddatini, qabriston soyasining nozikligini, oy nuri titrog‘ini va abadiy muhabbatning muqaddasligini yetkazib bera olsin…

Agar Olga de Benois kitobini “So‘z” deb atamaganida, men uni “masal” deb atagan bo‘lardim. Hammasi o‘lchangan, har kimga o‘z ulushi berilgan. Baland ilohiy cho‘qqi bor, unga ko‘pchilik qahramonlar intiladi. Va Unday Zot borki, Uning nurlari — jin-zamonlar hukmronligidan so‘ng keladi. Ajralish, azob va o‘limdan keyin hayot va ilohiylashuv g‘alabasi — bu masal emasmi? Ehtimol, “Baliqchi va uning ruhi” (undan epigraf ham keltirilgan) ertakiga yaqinroqdir, Kichkina Shahzodadan ko‘ra.
Ammo bu — haqiqat: “Per-Lashyez qabristonidagi Shayton” — bu universal va ko‘p qirrali hikoya, unda ko‘pchilik o‘zini topadi yoki topishni xohlaydi…

Ammo ehtiyot bo‘ling! Bu ertak, yoki masal, yoki so‘z — bu Sochli Jodugar oynasi singari sizga haqiqiy yuzingizni ko‘rsatadi. Niqob taqqanlarga voy bo‘lsin: muhabbat bor joyda yolg‘onga joy yo‘q. Agar yuragingizda jasorat qaynab tursa, va “ehtiros”, “noziklik” va “rahm-shafqat” siz uchun bo‘m-bo‘sh so‘zlar bo‘lmasa — yo‘lga chiqing, Telba Baliqchining Karnavaliga yo‘l oling! Hech narsadan qo‘rqmang, va tong sizni sevikli insoningiz bilan qarshi olsin.

Elena Reid, shoira va adabiy tanqidchi